Trần bì còn có tên vỏ quýt, quất bì (Pericarpium Citri reticulatae perenne = Citri exocarpium), là vỏ quả chín già để khô của cây cam quất (Citrus sp.)...
Trần bì còn có tên vỏ quýt, quất bì (Pericarpium Citri reticulatae perenne = Citri exocarpium), là vỏ quả chín già để khô của cây cam quất (Citrus sp.), thuộc họ cam (Rutaceae). Vỏ quýt khô để lâu năm càng tốt. Trong vỏ quýt có các tinh dầu limonen, xitral, linalool, terpineol và các hợp chất khác (hesperidin…). Có tác dụng ức chế trung khu thần kinh, chống co giật, chống viêm và chống dị ứng; có tác dụng dạng androgen mức độ nhẹ nên hỗ trợ nam giới trong sinh hoạt tình dục (Nam bất thiểu trần bì).
Theo Đông y, trần bì vị cay đắng, tính ôn; vào kinh tỳ và phế, trần bì có tác dụng lý khí điều trung, hoá đàm, tiêu tích, chỉ khái. Trị khí trệ, khí hư, bụng ngực đầy tức, nôn nấc, ăn kém chậm tiêu, viêm khí phế quản ho đờm nhiều (phế khí mất tuyên thông). Liều dùng 3 - 10g bằng cách nấu, hãm.
Trần bì được dùng làm thuốc trị các chứng
Ôn vị, chống nôn: quất bì 12g, gừng sống 8g. Sắc uống. Trị dạ dày lạnh, nôn ợ hơi.
Hoá đờm, trị ho:
Bài 1: Nhị trần thang: trần bì 8g, bán hạ 12g, phục linh 12g, cam thảo 4g. Sắc uống. Trị ho đờm vướng trong cổ không ra được.
Bài 2: trần bì 500g, cát cánh 125g, cam thảo 1000g. Nghiền bột mịn, làm hoàn. Uống lúc sáng sớm và tối, mỗi lần 8g. Trị viêm phế quản cấp tính.
Gà kho trần bì thích hợp cho người bị đau loét dạ dày, tá tràng, trướng bụng đầy hơi, đau tức ngực sườn.
Hỗ trợ nam giới suy giảm tình dục
Bài 1: trần bì 20g, phấn hoa 15g, mật ong 30ml. Trần bì hãm, lọc lấy 200 - 300ml nước; hòa tan phấn hoa và mật ong. Chia uống 2 lần trong ngày. Trị rối loạn cương do tâm thận bất giao
Bài 2: trần bì 15g, hương phụ 15g, lộ lộ thông 20g, uất kim 10g, mật ong 30ml. Hãm hoặc sắc dược liệu lấy 200 - 300ml nước; để nguội, cho mật ong vào khuấy tan. Chia uống 2 lần trong ngày. Trị rối loạn cương do can uất.
Một số món ăn thuốc có trần bì
Cháo trần bì: trần bì 15 - 20g, gạo tẻ 150g. Sắc trần bì lấy nước, cho gạo vào nước sắc trần bì để nấu cháo; khi ăn thêm chút đường, muối gia vị, tuỳ theo khẩu vị. Thích hợp cho người đầy bụng đau quặn, buồn nôn, nôn, ho có đờm.
Cháo trần bì phục linh đại táo: trần bì 10g, phục linh 15g, đại táo 10 quả, gạo tẻ 100g. Trần bì, phục linh gói cho vào túi vải, cho vào nồi nấu với gạo tẻ và đại táo thành cháo, khi cháo chín nhừ, vớt bỏ túi dược liệu; chia 2 lần ăn trong ngày. Dùng tốt cho người tâm thần phân liệt, trầm uất, kích động.
Gà hầm trần bì nhục quế: gà 1 con, trần bì 10g, nhục quế 6g. Gà làm sạch thái miếng; trần bì rửa sạch thái mỏng; nhục quế tán bột hoặc đập vụn. Tất cả cho vào nồi, thêm nước, nấu chín, cho muối gia vị. Ăn trong ngày. Liên tục 5 ngày. Món này rất tốt cho người mắc chứng lao xương, lao khớp.
Canh cá diếc trần bì: cá diếc 1-2 con (khoảng 500g), trần bì 12g, quyết minh tử 10g. Cá đánh vảy bỏ ruột; trần bì, quyết minh tử gói trong túi vải xô cùng nấu với cá, khi cá chín nhừ thì lấy bỏ gói bã thuốc, thêm gia vị phù hợp. Mỗi ngày ăn 1 lần, liên tục 5 - 10 ngày. Dùng tốt cho người viêm thị thần kinh hậu nhãn cầu, viêm võng mạc trung tâm có các biểu hiện thị lực giảm, cảm giác ruồi bay và ám điểm trước mắt, đau đầu, đau nhức mắt, buồn nôn, nôn.
Gà kho trần bì hương phụ: trần bì 20g, hương phụ (sao dấm) 15g, thịt gà 80g - 100g. Dược liệu nấu lấy nước, lọc bỏ bã, kho với thịt gà đã thái miếng đến khi cạn nước, thêm gừng tươi (đập vụn), hành, gia vị đảo lại trên bếp là được. Thích hợp cho người bị đau loét dạ dày, tá tràng, trướng bụng đầy hơi, đau vùng thượng vị, đau thần kinh liên sườn, đau tức vùng ngực.
Nước hãm trần bì: trần bì 30g nướng phồng tán mịn pha nước uống hoặc uống với nước. Dùng cho người bị nấc sau khi ăn.
Kiêng kỵ: Người âm hư ho khan, không có đờm không được dùng.
TS. Nguyễn Đức Quang